(H)istorija fudbala u Bosni i Hercegovini

Fudbal na prostorima Bosne i Hercegovine igra se od pocetka 20 vijeka. Prva fudbalska lopta donesena je u Bosnu i Hercegovinu 1903. godine, u Mostar, grad na Neretvi, ali se fudbal zvanicno poceo igrati nekoliko godina kasnije.

U Sarajevu je to bilo 1908. godine, jos u doba Austrougarske carevine. Tada je grupa sarajevskih gimnazijalaca boravila u Zagrebu, gdje se upoznala sa novom igrom i pravilima. Po povratku, naravno sa loptom poceli su prvi treninzi na igralistu Realne gimnazije. Ubrzo je stigao poziv, te iste godine, da sarajevski fudbaleri gostuju u Splitu a domacini, ne znajuci kako se zove ekipa koja im dolazi u goste, prilikom plakatiranja za utakmicu nazvali su klub iz Sarajeva imenom "Osman". Istovremeno pocelo je osnivanje novih klubova u Mostaru, Tuzli, Zenici, Bihacu, Banjoj Luci i drugim gradovima. Do 1 svjetskog rata samo u Sarajevu bilo je pet a u Citavoj Bosni i Hercegovini 20-tak klubova.

Ubrzo po zavrsetku prvog svjetskog rata sirom BiH pocinje osnivanje novih klubova: "Jedinstvo" iz Bihaca, "Sloboda" iz Tuzle, "Vrbas" ("Iskra") iz Bugojna (1919), "Zeljeznicar" iz Sarajeva i "Krivaja" iz Zavidovica, "Lukavac", "Troglav" iz Livna, "Ozren" iz Semizovca (1921), "Velez" iz Mostara, "Drina" iz Visegrada (1922), "Rudar" iz Breze (1924), "Rudar" iz Kaknja (1928) "Zmaj od Bosne" iz Tuzle (1930), "Derzelez" iz Sarajeva (1931) i jos mnogi drugi klubovi.

Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije fudbal okuplja sve veci broj zaljubljenika i broj klubova raste iz dana u dan. Fudbalska organizacija u BiH se razvija u okviru podsaveza, koji djeluje u sklopu tadasnje teritorijalne organizovanosti po banovinama.

Po formiranju Kraljevine SHS 1918. godine do 1922. godine takmicenje se odvijalo u okviru podsaveza. Jedan od podsaveza bio je i Sarajevski u okviru kojeg se 20-tih godina 19 vijeka igralo u dva razreda: 1 razred: Slavija, SASK, Hajduk, Sarajevski, II razred: Sparta, Troja, Barkohba, Gradanski. Takmicenje se odvijalo i po drugim podsavezima, Banjaluckim, Mostarskim i Tuzlanskim.

Nakon 1922. godine pocinje takmicenje na nivou drzave a pobjednici podsaveza u kvalifikacionim utakmicama sticali su pravo ucestvovanja u Prvoj ligi. Iz Bosne i Hercegovine u drzavnom prvenstvu nastupala su dva kluba "Krajisnik" (Banjaluka) i "Slavija" (Sarajevo).

Poslednje drzavno prvenstvo odigrano je 1939/40. Tada je na nivou drzave doslo do podjele saveza na srpski i slovensko-hrvatski. Potom je doslo do II svjetskog rata.

Odmah po oslobodjenju zemlje klubovi obnavljaju aktivnost, formiraju se novi klubovi, Travnik, Celik, Turbina, Sarajevo i mnogi drugi sirom BiH, a neki bivaju ugaseni (Derzelez, Napredak, Zrinjski). Prvi klub osnovan po zavrsetku rata bio je Podgrmec iz Sanskog Mosta. Prva utakmica po oslobodjenju zemlje od fasizma odigrana je u Sarajevu 4. avgusta 1945. izmedju Zeljeznicara i 38. divizije NOV-e, (1:1). Zeljeznicar je bio i prva ekipa iz BiH ali i bivse zajednicke drzave koja je otputovala na turneju u inozemstvo, u Albaniju.

Prvo drzavno prvenstvo startovalo je 1945. godine, a nastupile su reprezentacije republika. Bosna i Hercegovina je zauzela 2. mjesto. Tek nakon Drugog svjetskog rata iz Saveza za fizicku kulturu Republike BiH osniva se Fudbalski savez BiH, koji djeluje udruzen u FS Jugoslavije. U tom periodu organizovan je fudbal u svim kategorijama u vise nivoa (Republicke, Regionalne, Meduopstinske i Opstinske lige). Najbolji klubovi ucestvuju u takmicenju saveznog ranga u Prvoj, Drugoj i trecim ligama. Takmicenjem u BiH rukovodi FS BiH. Organizuje se 1946. godine prvo prvenstvo Republike, prvo u tri podsaveza: Sarajevskom, Banjaluckom i Mostarskom.

Tri prvaka Zeljeznicar, Borac i Velez igrali su finalni dio. Zeljeznicar je bio prvi prvak BiH i tako izborio pravo igranja u Prvoj saveznoj ligi Jugoslavije. Godine 1955. reprezentacija Bosne i Hercegovine odigrala je prvu medjunarodnu utakmicu i na Kosevu pobijedila reprezentaciju Narodne Republike Kine sa 6:0.

Fudbal u BiH se naglo razvija. Nema grada (a potom ni mjesne zajednice) koji nema klub u nekom od rangova takmicenja. FS BiH organizovao je preko svojih saveza takmicenje cak u pet rangova za sve kategorije, te takmicenje za fudbalski kup BiH. Klubovi iz BiH igrali su sve zapazeniju ulogu u prvenstvu FNRJ/SFRJ.

Prvoligasisu bili: Zeljeznicar, Sarajevo,Velez Mostar, Sloboda, Celik, Borac (BL) i Iskra.

-Veliki broj ekipa je igrao u saveznom drugoligaskom takmicenju: Rudar (Kakanj), Rudar (Ljubija), Igman (Konjic), Leotar (Trebinje), Jedinstvo (Bihac), BSK (Banjaluka), Jedinstvo (Brcko), Radnik (Bijeljina), Famos (Hrasnica), Pofalicki (Sarajevo), Bosna (Sarajevo), Bosna (Visoka), Troglav (Livno), Radnik (Hadzici), Lokomotiva (Mostar), Borac (Capljina), Drina (Zvornik), ZSK (Zenica), Borac (Travnik), Sloga (Doboj), Kozara (Bosanska Gradiska) ...

Fudbalski klub Sarajevo 1967. godine donosi prvu titulu drzavnog prvaka u BiH, a potom Zeljeznicar 1972. godine postaje sampion bivse zajednicke driave. Sarajevo je ponovo bilo sampion 1985/86. godine. Mostarski Velez nije uspio biti prvak, ali je tri puta bio vicesampion. Ali zato su Mostarci osvajali Kup marsala Tita 1981., kada su u finalu pobijedili drugog bosanskohercegovackog finalistu Zeljeznicara iz Sarajeva sa 3:2, Kup Jugoslavije Velez je osvojio 1986. godine, a to je uspjelo i banjaluckom Borcu 1988. godine.

Ostali klubovi Celik i Iskra bili su osvajaci Srednjeevropskog kupa a Velez Balkanskog kupa. Ekipe iz BiH ucestvovale su i u Rapan odnosno Intertoto kupu. Zenska fudbalska ekipa Zeljeznicara iz Sarajeva bila je sampion SFRJ.

Uoci raspada SFRJ u Prvoj saveznoj ligi jednu trecinu lige cinili su klubovi iz BiH a neposredno pred agresiju na BiH u okviru Fudbalskog saveza BiH djelovala su 963 kluba sa preko 50.000 registrovanih fudbalera u svim kategorijama. U skoro svim reprezentativnim selekcija SFRJ igrali su fudbaleri iz BiH a na Svjetskom prvenstvu u Italiji 1990. godine polovina reprezentativaca bila je iz BiH, selektor je bio Ivica Osim, njegov pomocnik Dzemaludin Musovic, a kapiten Faruk Hadzibegic.

Poslednja prvenstvena utakmica u proljece 1992. godine na Grbavici izmedju Zeljeznicara i beogradskog Rada nije odigrana jer je 5. aprila vec poceo napad agresora na Vraca. Nakon toga je doslo do prekida takmicenja u svim ligama u BiH.